De bunker, die officieel ’Commandopost Clingendael’ heet maar ook de ’Julianabunker’ of ’de bunker van Seyss-Inquart’ wordt genoemd, is al jaren onderwerp van discussie. Het gebouw is eigendom van het Rijksvastgoedbedrijf (RVB), dat al sinds de leegstand in 2013 plannen heeft om de bunker te verkopen.

Daar hebben diverse culturele- en historische stichtingen en organisaties en de betrokken gemeentes ook op zijn zachts gezegd hun bedenkingen bij. Ronald Klomp is daarin misschien wel het meest uitgesproken: de bunker mag voor hem absoluut niet verkocht worden zonder dat er duidelijkheid is over een bestemming die past bij de beladen geschiedenis van het gebouw.

NMO

Het is niet de eerste keer dat RVB monumenten afstoot, maar ze worden niet altijd verkocht. In 2014 is de Nationale Momentenorganisatie (NMo) in het leven geroepen om negenentwintig monumenten van het Rijksvastgoedbedrijf over te nemen. De organisatie krijgt dan een instandhoudingsbijdrage mee van de afstotende instantie, in dit geval het RVB, om het onderhoud te plegen en gaat op zoek naar een passende invulling.

De bunker werd echter pas in 2015 een rijksmonument, en was destijds dus niet één van de negenentwintig. Sindsdien zijn er slechts enkele monumenten toegevoegd aan de lijst van NMo-monumenten, en hoewel de organisatie vaak wordt genoemd als gewenste nieuwe eigenaar van de bunker, is dat niet het plan van de RVB.

Als de bunker inderdaad in de verkoop gaat, zal De NMo gewoon moeten meebieden met andere potentiële kopers, mochten ze de bunker willen verkrijgen. Volgens Marlo Reeders, directeur van het NMo, is meebieden in ieder geval geen optie omdat de organisatie geen monumenten aankoopt. Mocht het RVB de Commandopost toch niet willen verkopen en willen overdragen aan de organisatie, dan staan ze daar zeker voor open.

Reeders: „Er zijn zeker ook particuliere eigenaren die goed voor een monument kunnen zorgen, maar met het NMo als eigenaar weet je zeker dat een monument te allen tijden bewaard blijft.” De organisatie respecteert dat de keuze over de toekomst van de Commandopost bij het Rijksvastgoedbedrijf ligt en wacht het proces af. Het afstoten van een monument kan maar één keer en volgens Reeders is een monument met alle betrokkenen, omgeving en historie ’net zo gecompliceerd als een mens’.

Historie

Dat is ook zeker het geval bij Commandopost Clingendael. De in 1942 gebouwde bunker heeft volgens zowel de gemeente Wassenaar als diverse historische stichtingen, waaronder Stichting WO2 Sporen, een hoge cultuurhistorische waarde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwde Duitse Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart, de hoogstgeplaatste nazi-topman in Nederland, de bunker, gecamoufleerd als boerderij.

Seyss-Inquart had het hoofdhuis van Clingendael als ambtswoning en bouwde de bunker om zichzelf en manschappen van de naastgelegen kazerne tegen luchtaanvallen te beschermen. Later werd de bunker tijdens de Koude Oorlog tijdelijk gebruikt als crisiscentrum. Sinds 1990 staat de bunker zo goed als leeg, en sinds 2013 is hij helemaal niet meer in gebruik.

De bunker lijkt van buiten op een woonhuis, specifiek een stadsboerderij, maar schijn bedriegt. Zo heeft de bunker ’nep-schoorstenen’ die afweergeschut op het dak verbergen en zijn de betonnen buitenmuren van de bunker met baksteen bekleed ter vermomming. Ook de binnenkant van de Bunker is van waarde. Klomp: „In de bunker zit nog allerlei apparatuur uit de Koude Oorlog. En zelfs de badkamertegeltjes van Seyss-Inquart zitten er nog in.”

Weerstand

Mocht Rijksvastgoedbedrijf de bunker inderdaad aan de hoogste bieder verkopen, dan worden onder andere een koeriersdienst, bioscoop, theater, zwembad, bed & breakfast, en een casino als mogelijke functies voor de bunker genoemd in de in januari verschenen nota van uitgangspunten. Functies die volgens de nota minder gewenst zijn, maar niet uitgesloten, zijn verschillende horecabedrijven, een evenemententerrein, discotheek of een groot kantoor.

De nota en het idee van commerciële verkoop en exploitatie, roepen veel weerstand op. De angst dat er een ongepaste invulling aan een historisch beladen pand wordt gegeven, is volgens Klomp reëel zolang er geen bindende regels zijn die die mogelijkheid verbieden.

Scriptie

Ook bouwtechnisch kan het ingewikkeld worden om een functie voor het monument te vinden. Tom Sibelt schreef in 2021 zijn afstudeerscriptie voor de master Architectuur aan het ArtEZ over de resocialisatie van beladen erfgoed. Hij onderzocht specifiek een mogelijke invulling voor de Commandopost Clingendael.

Zijn onderzoek geeft een goed idee van hoe een mogelijke invulling (in het geval van zijn onderzoek een congrescentrum) van de bunker eruit zou kunnen gaan zien. Sibelt: „Ik heb onder andere onderzocht dat je, om ruimte te creëren om grote groepen mensen in de bunker te krijgen, hoogstwaarschijnlijk de gecamoufleerde bunker kwijt zal raken.”

In zijn onderzoek concludeert Sibelt bijna elke vorm van verbouwing aan de bunker zal afdoen aan het karakter en het historische verhaal ervan en dat alleen een vernieuwing van de bestaande elementen dat niet doet. Hij kreeg destijds van Rijksvastgoedbedrijf te horen dat het niet de bedeling was dat zijn scriptie te veel publiciteit zou krijgen, omdat het zou kunnen gaan leven als een daadwerkelijke optie.

(Tekst gaat door onder de foto’s)

Volgens Sibelt, die nu werkzaam is als architect, loopt Nederland enorm achter als het gaat om heldere plannen over wat te doen met ’schuldig erfgoed’ uit de Tweede Wereldoorlog, vergeleken met andere landen. In 2019 heeft de Raad van Cultuur aangegeven dat er meer duidelijkheid moet komen over welke rijksmonumenten wél en zeker ook welke je niet wil verkopen als overheid. Het advies om een dergelijke lijst op te stellen is tot op heden niet opgevolgd door het RVB. Klomp zegt hierover: „Als het Rijksvastgoedbedrijf daar geen zin in heeft, dan kan de rest op hun kop staan, maar dan komt die er ook gewoon niet.”

Wassenaar

Hoewel de Commandopost zelf bezit is van Rijksvastgoedbedrijf, is de grond waar deze op staat van Gemeente Wassenaar. De grond rondom de bunker is dan weer gedeeltelijk Haags grondgebied is. Daardoor is het ingewikkeld en dat zorgt er mede voor dat het nu al jaren duurt om tot verkoop over te gaan.

Gedurende die tien jaar waren er steeds andere mensen bij het project betrokken, zowel bij de gemeente als bij RVB. Klomp: „We spreken nu met de vierde manager van het Rijksvastgoedbedrijf en we vragen ons af of hij weet wat nummer één, twee en drie hebben gedaan.”

Maar ook bij de betrokken gemeenten is de betekenis van de geschiedenis van de bunker niet altijd goed meegewogen. Volgens Klomp circuleerde er rond 2018 een lijstje met mogelijke functies voor de bunker waar ook een crematorium als mogelijke bestemming werd genoemd.

Onvoorstelbaar, vindt Klomp. „Als je een crematorium in een nazibunker wilt zetten, dan heb je geen idee wat dat met de Joodse gemeenschap en het voormalig verzet doet.” Destijds werd de verkoop van de bunker mede hierdoor uitgesteld.

Klomp spreekt in de gemeenteraad van Wassenaar bij iedere mogelijkheid in, net als veel andere belanghebbenden. Gemeente Wassenaar kan de verkoop namelijk niet tegenhouden, maar wel bemoeilijken. Wassenaar vindt het belangrijk dat de cultuurhistorische en educatieve waarden van het complex worden bewaard en dat de bunker publiek toegankelijk wordt.

In de gemeenteraad van dinsdag 7 maart stemden de raadsleden voor een amendement waarbij enkele functies zoals in de voorgelegde nota staan, worden afgeraden. Daar staat verder in: „Een overheid die zijn dadererfgoed verkoopt achten wij onverstandig. Het heeft onze voorkeur dat het Rijksvastgoedbedrijf dit monument overdraagt aan de Nationale Monumentenorganisatie.”